سبکهای معماری ایرانی؛ از سبک پارتی تا اصفهانی معماری سه بعدی

معماری ایرانی بیش از ۶۰۰۰ سال تاریخ پیوسته دارد که پیشینه آن به حدود هزاره هفتم پیش از میلاد میرسد. ماده نقش بسيار اساسي و مهم در شكل گيري عناصر و فضاهاي معماري دارد . منبع الهام امر قدسی، عالم حقیقت است که فوق ساحت روانی یا عالم نفس قرار دارد. تبلور این امر را میتوان در بنای کوچک زیبا و ظریفی همچون مسجد “شیخ لطفالله” اصفهان که در اوج زیبایی، ادراک علمی و استادی مسلم است، به وضوح مشاهده کرد. اگر میخواهید این سبک معماری زیبا و چشمنواز را از نزدیک ببینید میتوانید به کاخ قصر شیرین، طاق کسری، نیایشگاه آناهیتا، کاخ آشور، آتشکده فیروزآباد و… باید دانست که واژه زیبا به معنای زیبنده بودن و تناسب داشتن نه قشنگی و جمال. خواجوی معتقد است این اختیار و امکان به شهرداری داده شده که در مواردی مثل پروژه متروپل باید به موقع ورود و آن را متوقف کند.

این فرم و شکل برای مردم بسیار آشنا است، زیرا منشأ این اشکال معادن سنگ است و به همین دلیل حتی یک قطعه معماری معاصر نیز می توانست به راحتی با آن ها سازگار گردد. AbCT سنگ هایی را در اطراف هر طبقه از آپارتمان شماره یک که دارای پنج طبقه است، قرار داده. پهنای اتاق خواب به اندازه یک بستر است و افراز طاقچه به اندازهای است که نشسته و ایستاده به آسانی در دسترس باشد و از طرفی تالار که مخصوص مهمان است به اندازهای پهناور بوده که شایسته پذیرایی باشد. مهمانهای مخصوص معمولا در این فضا پذیرایی میشدند. از این اتاق برای پذیرایی مهمان استفاده میشده است.

قدمت این مسجد به حدود ۱۸۰ سال می رسد و مناره ها و ساعت آن هم در زمان ناصرالدین شاه اضافه شده است. شاه کاظمی، رضا. (1388). عدالت و ذکر علی. معماری سنتی ایران و خصوصا سبک های معماری داخلی در بخشهای مهمی از آن، در دنیا زبانزد است و بسیاری از معماران و علاقهمندان از سراسر دنیا به کشور ما سفر میکنند تا این زیباییهای مسحورکننده را ببینند. از زمان های قدیم درون گرایی و تمایل معماران ایرانی به حیاط ها ، پادکست ها ، هشتی یا کریاس ها ، گودال باغچه ها ، کلاه فرنگی ها که مکان های تجمع را احاطه کرده اند بخشی از منطق ایرانیان بوده است. گرهسازی با گچ و کاشی و خشت و آجر و به گفته خود معماران، آمود و اندود، بیشتر بخشی از کار بنیادی ساختمان است. مسجد سپهسالار تهران، در بالای بام وضوخانه چهل شیر خود چنین سقفی دارد. در حاليكه واژه صورت كه پيشينه أي كهن و استوار در فرهنگ و فلسفه اسلامي دارد ، مفهوم فضاي معماري را مي تواند بيشتر در دهه هاي اخير موجب شده است كه امروزه از واژه صورت درهنر ها به ندرت استفاده شود و بسياري از افراد به ويژه جوانان در مرحله نخست آن را اندكي عجيب احساس ميكند .

رواق در مساجد و اماکن مذهبی جایگاه خاصی دارد و متصلکننده ورودی مسجد به شبستان آن است. در ميان انواع شكلهاي هندسي تنها شكل مربع است كه از لحاظ ساختار بصري و مشخصه هاي هندسي بيشترين سازگاري را با عدد چهار دارد مربع داراي چهار ضلع مساوي است . در معـماری تـپه حسنلو، ساختمانهـا بـنـظر از چوب بنا شده اند؛ مربع و بصورت برج با پـایه های چـوبی که بدون برش بصورتی عمودی از آنهـا بعـنوان پایه و ستون استـفاده شده بود. معماری يک پديدهی منفعل نیست که تنها هندسهای از احجام به آن حاکم باشد، بلکه هنر ايجاد فضای کیفی و خلق مکانی برای پاسخ دادن به نیازهای آنی و آتی انسان است که طی فرآيندی در مکان و زمان گسترش مییابد و به فضا ختم میشود. نیازها و فرمانها و آرزوهای خُرد «سوزنبانانی ناشناس» که گویی هر یک از زمانی بر سر دوراههای، و احتمالاً در آغاز صرفاً اندکی، بر مسیر تشکیل این کلیت آتی ـ که حالا ما معجزهوار درون آن ایستادهایم ـ تأثیرگذار بودهاند. هر یک راه خود را رفته اند. معماری ایرانی در طی تاریخ خود همیشه همراه با اصالت طرح و سادگی توام با پیاده سازی اصول معماری ایرانی بوده و فراز و نشیب بسیاری را طی کرده است، اما همواره با طبیعت دارای کنش و واکنش مسالمت آمیزی بوده و متناسب با نیازهای هر دوره دستاوردهای مثبتی در ارتباط با طبیعت داشته است؛ معماری سنتی ایران در تمامی گستره و شهرها به ویژه روستاها و آثار قدیمی و باستانی همچون کتاب زنده، اما فرسودهای از تاریخ معماری ایرانی است.

معماری ایران دارای ویژگیهایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است: ویژگیهایی مثل طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است. در زبان لاتین نیز واژه «architect» از دو بخش archi به معنای سر، سرپرست و رئیس و tecton به معنای سازنده درست شده که کاملاً همتراز با واژه مهراز می باشد. بنابراین از دو بخش « مه » ، بهمعنای بزرگ و «راز» بهمعنای سازنده درست شدهاست. در خانههای مجللتر، هشتی ورودی خدمه، اعضای خانه و مهمانها را از هم جدا میکرد.

برای مثال اشکال هندسی دایره و مربع در ساخت و ساز ایرانیان کاربرد فراوانی داشتهاند. را در نظر داشته اند و متناسب با آن بنا را طراحی و خلق نموده اند.اغلب سازه های سنتی ایرانی با خشت ساخته شده اند که علت آنه هم فراوانی خاک رس در مناطق فلات ایران میباشد. همچنین خاک رس در بسیاری از مناطق فلات ایران وجود داشته و در ساختمان های اولیه استفاده از خشت و گل دیده شده است. این تأثیر آن جا آشکار میگردد که معمار ایرانی میتواند با تضمین کافی با کاربرد پیمون کست افزود، طرح و محاسبه و اجرای آن را در آن واحد انجام دهد؛ بدون این که نا استواری به وجود بیاید. سفیر اسپانیا با اشاره به تأثیر معماری ایران در اسپانیا و پیشینه تاریخی معماری بین ایران و اسپانیا مطرح کرد: باید به باغهای ایرانی، قلعهها، گنبدها و… طراحان برای این پروژه از خانه های مدرن با معماری ایرانی، از ساختار داخلی برج کبوتر به عنوان نزدیک ترین مرکز فرهنگی این ساختمان الهام گرفتند. مهم ترین مسأله ای که طراحان در طراحی این پروژه داشتند، گوش فرا دادن به هویت یک منطقه و دیدن آنچه که در قالب یک ساختمان میتواند ساختار منطقه و حال و هوای یک فرهنگ باقیمانده را حفظ و تقویت کند، بود.

اشتیاق ایرانیان به استفاده از خط بهعنوان یک اثر هنری، به دوران پیش از اسلام برمیگردد. قدمت معماری سنتی ایران به حدود هزاره هفتم پیش از میلاد بازمی گردد و طی گذشت سالهای متمادی دست خوش تغییرات بسیار زیادی شده تا اینکه به شکل کنونی رشد پیدا کرده است، معماری سنتی ایران، تجلی نمادین جهانی ابدی و ازلی است؛ در معماری سنتی برخی ویژگی ها توسط معماران و سازندگان، بیشتر مورد استفاده قرار میگیرد به عنوان مثال تعهد به حفظ پیوند با سبک های پیشین معماری ساختمان، استفاده مجدد از مصالح یا طراحی خانهها و ساختمان هایی که با طرح ساختمانها در منطقه سازگار و یکپارچه است. سبک معماری مادی پس از شیوه پیش پارسی رواج یافت و بین سده هشتم تا سده ششم پیش از میلاد سازههای ایران به این شیوه ساخته میشدند. پس از اسلام سبک معماری ایران دچار تغییرات فراوانی شد.

به این معنا که یک روند معماری در یک جغرافیای طبیعی وجود داشته است که بعد از ظهور اسلام، متأثر از مفاهیم محتوایی اسلامی خود را با آن هماهنگ کرده و در قالب الگوهای معماری اسلامی تا امروز تداوم پیدا کرده است. در بعضي از آب انبارها قسمتي از حجم استوانهاي شكل مخزن تا بالاي سطح زمين امتداد مييافت و قابل مشاهده بود. مسجد امام (شاه) و شیخ لطف الله اصفهان، کاخ چهلستون، مدرسه چهار باغ، مدرسه آقابزرگ، مدرسه خان، گنجعلی خان و بسیاری بناهای دیگر، نمادهایی از این سبک معماری هستند. مسجد شاه یا مسجد جامع عباسی یا مسجد سلطنتی یا مسجد شیخ لطف الله که پس از انقلاب ایران مسجد امام اصفهان شناخته می شود و در بخش جنوبی میدان نقش جهان امام واقع شده است شاهکار جاویدان معماری ایران در دوران اسلامی است و در قرن یازدهم هجری در دوران سلسله ی صفوی است که ساخت آن در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت خود , شروع شد و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است.

چهارطاقي يا گنبد يكي از نمادينترين عناصر معماري ايراني است زيرا تركيبي فشرده اما جامع از شكلها ، صورتها و سازماندهي آرماني در فرهنگ و هنر ايراني است. به اين ترتيب طراح يا معمار نه براي دستيابي به ابتدايي ترين ، ساده ترين و كاركردي ترين شكل فضا ، بلكه براي رسيدن به آرماني ترين ، يبا ترين صورت فضاي معماري تلاش مي كند و اين فرايند در مواردي چنان اهميت می يابد كه هدف غايي معمار ، رسيدن به بهترين صورت در معماري است تا حدي كه گاه پاسخگويي به جنبه هاي كاركردي را در ابتدايي ترين حالت آن مورد توجه قرار مي دهد يا به عبارت ديگر نسبت به جنبه هاي كاركردي بي توجهي مي كند . اگر ارسی و روزن با چوب یا گچ و شیشههای خرد و رنگین گرهسازی میشود برای این است که در پیش آفتاب تند و گاهی سوزان، پناهی باشد تا چشم را نیازارد و اگر گنبدی از تیزه (معماری ایرانی) تا پاکار با کاشی پوشیده میشود تنها برای زیبایی نیست. پژوهشگرانی نظیر نادر اردلان، هانری استیرلن، داراب دیبا، محمدرضا حائری، و دیگران جایگاه مثبت فضا یا به عبارتی «فضا محوری» معماری ایرانی را در برابر «حجمانگاری» برخی دیگر از گونهها، به عنوان مهمترین خصیصه آن برشمردهاند.

تقسيم سال به چهار فصل ( بهار ، تابستان ، پاييز ، زمستان ) و فرض وجود چهار عنصر اصلي پديد آورنده جهان ( آب ، آتش ، خاك ، باد ) تقسيم برخي از جامعه هاي انساني از جمله جامعه ايراني در دوره ساسانيان به چهار طبقه اجتماعي ( موبدان ، سپاهيان ، كشاورزان ، دبيران ، پيشه وران ) فرض وجود اخلاط چهار گانه ( خون ، بلغم ، سودا ، صفرا ) و طبقه بندي هاي چهار گانه ديگر نشان مي دهد كه اين عدد اهميت ويژهاي در فرهنگ بسياري از جامعه ها و بخصوص در جامعه ايراني داشته است. این ویژگی از سبک معماری ایرانی اغلب در خانههای طبقات بالای شهری وجود داشته است.

فضاي بسياري از چهارسوها از لحاظ طراحي معماري ، ساده و طراحي نشده بود اما در بعضي از بازارهاي مهم و بزرگ حداقل يك چهارسوي بزرگ و طراحي شده ميساختند. به همين دليل است كه در دشتها و نواحي فاقد پوشش انبوه گياهي كه در ايران عموماً از طرح هاي درونگرا بهره مي بردند، در حالي كه در حاشيه درياي خزر كه محيط طبيعي از جنگل و فضاهاي سبز انبوه پوشيده شده ، عموماًاز طرح هاي برونگرا در فضاهاي معماري استفاده مي كردند . این معماری نه تنها فراتر از مرز جغرافیایی ایران امروزی نمودی بارز دارد بلکه از نظر تنوع، پهنه وسیعی را دربرمیگیرد.عناصر طراحی نیز در معماری ایرانی از قدمتی ۳۰۰۰ ساله برخوردار است. خود بسندگی: معماران ایرانی مصالح خود را از نزدیک ترین مکان ها جمع می کنند ، چه در شهر و چه در روستا ار مصالح اطراف خود استفاده می کردند و نزدیک ترین مکان را برای تامین مصالح ساختمانی انتخاب می کردند .مزیت خود بسندگی این است که هنگام بازسازی ساختمان و بنا تمام مصالح در دسترس بود، یکی از شگفتی های این اصل معماری ایرانی ایجاد سقف های گنبدی شکل است که ریشه در خودبسندگی معماری ایرانی دارد. این شیشه های پر از رنگ علاوه بر ایجاد فضایی برای ورود نور بیشتر به داخل خانه ها و ایجاد راهی برای ورود گرما به داخل اتاق در روزهای سرد زمستان، زیبایی غیر قابل وصفی را نیز به آنها هدیه می دادند.